عضو هیئت علمی و دانشیار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران
چکیده
کاربرد «مهدی» بازتاب اندیشه مهدویت و برگرفته از روایات نبوی است. در نوشتار حاضر، بر پایۀ روش تحلیل تاریخی، در پاسخگویی به این مسئله که: «روایات نبوی در کاربرد مهدی در عصر حضور ائمه؟عهم؟، چه نقشی داشت»، دانسته شد: در روایات نبوی، مهدی در دو مفهوم انعکاس یافت: «هدایت شده»(لغوی) و «مُنجی»(اصطلاحی). این دو مفهوم، خاستگاهی برای کاربردهای دوگانه و متمایز مهدی در عصر حضور شد. در این میان، کاربرد لغوی، کمتر واکنشبرانگیز بود. این کاربرد، گاهی به مفهوم اصطلاحی میآمیخت و به عدلگستری منجی، یادشده در روایات، اشاره داشت. همچنین دقیق نبودن شناخت کاربران از روایات، سبب میشد تا گاهی کاربرد مهدی صرفاً از سرِ امید _ و نه، اعتقاد _ باشد. روایات نبوی، بسترساز کاربرد مهدی در قیامهای شیعی بود. این کاربرد دربارۀ محمدبنحنفیه در قیام مختار، لغوی بود و پس از وفات ابنحنفیه، به اصطلاحی تطور یافت. در قیام محمدبنعبدالله حسنی، هم مدعیان و هم منکران مهدویت وی، به روایات توجه داشتند. کاربرد مهدی دربارۀ خلفا، ابزاری برای قداست و توأم با تحریف روایات بود. کاربرد مهدی دربارۀ امام دوازدهم، در عصر حضور، با روایات نبوی و شرایط نقل آنها ارتباط تنگاتنگ داشت و پس از آن، به پایاترین کاربرد اصطلاحی و اعتقادی منجر شد.